Σήμερα οι περισσότεροι δυσκολευόμαστε να φανταστούμε τη ζωή μας χωρίς καφέ. Ανεξάρτητα αν επιλέγουμε espresso, φίλτρου, φραπέ, κυπριακό, ή οποιοδήποτε άλλο είδος, ο καφές είναι μέρος της καθημερινότητάς μας. Όχι μόνο ως το αναγκαίο ρόφημα για να ξεκινήσει η μέρα μας, αλλά και ως το ρόφημα, που ειδικά στην Κύπρο, τιμούμε μέχρι και νωρίς το βράδυ.
Τα πράγματα όμως δεν ήταν πάντα έτσι. Η ανθρωπότητα άργησε πολύ να ανακαλύψει τη χαρά των καφέ κόκκων. Άργησε ακόμα περισσότερο να διαμορφώσει τα εργαλεία για την παρασκευή του καφέ, αφού οι μηχανές espresso, οι μηχανές καφέ φίλτρου και οι φραπεδιέρες, είναι ανακάλυψη του 20ου αιώνα.
Plot Twist: Η μηχανή espresso εφευρέθηκε νωρίτερα από την καφετιέρα γαλλικού καφέ, όπως την ξέρουμε σήμερα
Ας πάρουμε όμως τα πράγματα με τη σειρά:
Η παράδοση λέει πως περίπου το 600 μ.Χ, σε μία περιοχή της Αιθιοπίας, ο βοσκός Καλντί οδήγησε το κοπάδι του σε μία διαφορετική διαδρομή απ’ ότι συνήθως. Κατά την επιστροφή τους το βράδυ, παρατήρησε ότι τα πρόβατα είχαν ιδιαίτερη ενέργεια και σημάδια νευρικότητας, σαν εμάς όταν ακούμε στην τηλεόραση εκφράσεις όπως “νεκρό πτώμα”. Την επομένη ακολουθώντας και πάλι την ίδια διαδρομή παρατήρησε ότι συνέβη το ίδιο στο κοπάδι του. Προσπαθώντας να καταλάβει τους λόγους, συνειδητοποίησε ότι τα πρόβατά του έτρωγαν τα φύλλα και τους καρπούς ενός φυτού, το οποίο όπως ήταν λογικό του έξαψε την περιέργεια.
Έτσι ο ίδιος μάζεψε μία ποσότητα αυτών των καρπών και αφού τους δοκίμασε, παρατήρησε ανάλογες επιδράσεις και στον ίδιο.
Περήφανος για την ανακάλυψη αυτού του παράξενου καρπού, μοιράστηκε αυτή του τη γνώση με την τοπική κοινωνία. Η παράδοση λέει πως η διάδοση της χρήσης αυτών των καρπών -κοινώς, του καφέ- οφείλεται στην ένταξή τους στη ζωή των μοναχών. Αυτό το νέο ρόφημα που σε γέμιζε με ενέργεια, ήταν άλλωστε ότι χρειαζόταν για την υποβοήθηση των ολονύκτιων προσευχών τους.
Η συστηματική χρήση του καφέ, εμφανίζεται ωστόσο στους Άραβες, οι οποίοι προσθέτοντας μπαχαρικά, δημιουργούσαν ένα αρωματικό αφέψημα. Κατά τα μεσαιωνικά χρόνια ο καφές καλλιεργείται συστηματικά στην περιοχή της Ερυθράς Θάλασσας, ενώ οι Άραβες επιχειρούν να διατηρήσουν το μονοπώλιο της καλλιέργειας αυτής, χωρίς μεγάλη επιτυχία, όπως αποδείχθηκε.
Κατά τον 15ο αιώνα ο καφές εξαπλώνεται πρώτα στη Μέκκα, και από εκεί στην Κωνσταντινούπολη. Τα πρώτα καταστήματα που σερβίρουν καφέ είναι γεγονός, σε πολλές πόλεις της Μέσης Ανατολής και της Κωνσταντινούπολης, ενώ σύντομα οι Δυτικοί ταξιδιώτες, εντυπωσιάζονται από το εξωτικό αυτό ρόφημα, συμβάλλοντας στη διάδοσή του στη Δυτική Ευρώπη.
Εκεί τα πράγματα φάνηκε να δυσκόλεψαν, αφού η Παπική εκκλησία της εποχής -που γενικά δεν φημιζόταν για την προοδευτικότητά της- θεώρησε το ποτό σατανικό, λόγω της διέγερσης που προκαλούσε σε όσους το κατανάλωναν. Αυτό βέβαια ίσχυσε μέχρι το 1600, οπότε και ο Πάπας Κλήμης VIII, ευχαριστημένος από το άρωμα και τη γεύση του, το βαπτίζει “χριστιανικό”.
Ήξερες ότι στην Κύπρο καθένας από εμάς καταναλώνει 4,9 κιλά καφέ κάθε χρόνο;
Προοδευτικά τα φυτά καλλιεργήθηκαν σε βοτανικούς κήπους πολλών ευρωπαϊκών πόλεων, δεδομένου ότι το κλίμα δεν επέτρεπε τη μαζική εξωτερική καλλιέργεια στην Ευρώπη. Αυτό άλλαξε με την ανακάλυψη του “Νέου Κόσμου” οπότε και ο καφές διαδόθηκε στην αμερικανική ήπειρο. Στο νότιο τμήμα της μάλιστα, η καλλιέργειά του απέκτησε τόσες διαστάσεις, που σήμερα η Βραζιλία θεωρείται η μητέρα πατρίδα του καφέ.
Ως ανθρωπότητα πάντως, δε μπορεί κανείς να πει ότι βιαστήκαμε να εφεύρουμε συσκευές για την παρασκευή αυτού του νέου ροφήματος.
Η εφεύρεση της μηχανής espresso
Στο τέλος του 19ου αιώνα, παρουσιάστηκε η πρώτη μηχανή espresso, από τον Luis Bernard Babaut, τη πατέντα του οποίου αγόρασε λίγο αργότερα ο Edouard Loysel. Εκείνος με τη σειρά του κατασκέυασε μία παραλλαγή, την οποία και παρουσίασε σε έκθεση στο Παρίσι το 1855. Η μηχανή espresso του Loysel, αρχικά εντυπωσίασε από την ταχύτητα παραγωγής καφέ espresso, αφού μπορούσε να παράγει 1.000 φλυτζάνια την ώρα. Παράλληλα όμως εντυπωσίασε αρνητικά και από την καμένη γεύση του καφέ, που σήμερα θα μας θύμιζε τη γέυση του espresso γνωστής αλυσίδας της Κύπρου, που όμως δεν μπορούμε να κατονομάσουμε, αφού δε μας περισσεύουν λεφτά για δικαστήρια.
Η πρώτη κανονική μηχανή espresso κατασκευάστηκε από τον Luigi Bezzera στο Μιλάνο της Ιταλίας το 1901 και ονομάστηκε Tipo Gigante.
Παρά την εντυπωσιακή της μορφή, ούτε η μηχανή espresso του Bezzera μπόρεσε να λύσει το πρόβλημα με την καμένη γεύση του καφέ. Ευτυχώς για όλους μας, μερικά χρόνια αργότερα και συγκεκριμένα το 1905, η λύση δόθηκε από τον Desiderio Pavoni. Ο Pavoni κράτησε τη βασική κατασκευαστική ιδέα του Bezzera προσπαθώντας ωστόσο να κατανοήσει τους λόγους που έκαναν τον καφέ της μηχανής πικρό. Μετά από πολλούς πειραματισμούς κατέληξε στο συμπέρασμα που ισχύει μέχρι σήμερα, πως το καλύτερο αποτέλεσμα είναι στους 90,5ºC και στα 9 bar πίεσης νερού. Η μηχανή του Pavoni, με μορφή αρκετά κοντινή σε αυτή της παρακάτων φωτογραφίας, κυριάρχησε έτσι στην Ιταλία.
Από τότε βέβαια χρειάστηκε να περάσει σχεδόν μισός αιώνας, μέχρι να λανσαριστεί μία καφετιέρα espresso που δεν θα απευθύνεται μόνο σε επαγγελματίες, αλλά θα είναι κατάλληλη και για οικιακή χρήση.
Συγκεκριμένα, το 1947 ο Achille Gaggia παρουσίασε την καφετιέρα espresso με το όνομα Crema Coffee Machine. Η μηχανή espresso του Gaggia, που λειτουργούσε με μοχλό, κατόρθωνε να παράγει πίεση ατμού πάνω από 8 bar, την ίδια ώρα που το κόστος της ήταν σχετικά χαμηλό, επιτρέποντας της να διατεθεί στην αγορά λιανικής.
Έκτοτε η εξέλιξη των μηχανών espresso, είναι σημαντική. Όλες όμως οι μεταγενέστρερες καφετιέρες espresso βασίστηκαν στις καινοτομίες που εισήγαγε ο Gaggia. Χάρις σε αυτόν λοιπόν και σε όσους συνέχισαν να καινοτομούν εξελίσσοντας τις καφετιέρες, μπορούμε πλέον να έχουμε οικιακές μηχανές espresso που ο καθένας μπορεί να αγοράσει.
Η εφεύρεση της μηχανής καφέ φίλτρου
Οι μηχανές καφέ φίλτορυ, ή πιο απλά, οι καφετιέρες γαλλικού αποτελούν εφεύρεση που ακολούθησε αυτή των μηχανών espresso. Αυτό ακούγεται πολύ παράξενο αφού η μηχανική του είναι σαφώς απλούστερη από τις ανάλογες των καφετιέρων espresso. Μία ποσότητα ζεστού νερού τοποθετείται σε ένα δοχείο που περιλαμβάνει τον αλεσμένο καφέ και τα υπόλοιπα τα φροντίζει η δύναμη της βαρύτητας.
Στην περίπτωση των μηχανών καφέ φίλτρου, η δυσκολία δεν αφορούσε τόσο την ίδια τη μηχανή, όσο τα παρελκόμενα. Συγκεκριμένα, το πρόβλημα είχε να κάνει με τη γεύση του παραγόμενου καφέ, αφού αυτή επηρεαζόταν από το υλικό που χρησιμοποιούνταν ως φίλτρο.
Έως το 1908, το φιλτράρισμα του καφέ γινόταν με τη χρήση λινού υφάσματος. Το πρόβλημα ήταν ότι το ύφασμα συγκρατούσε μεν τον αλεσμένο καφέ, άφηνε όμως μια ιδιαίτερη -άσχημη- γεύση στο παραγόμενο ρόφημα.
Η λύση δεν δόθηκε από κάποιον κατ’επάγγελμα εφευρέτη, αλλά από έναν καθημερινό άνθρωπο. Η Melitta Bentz προσπαθώντας να βελτιώσει την ποιότητα του καφέ που έφτιαχνε για τα μέλη της οικογένειάς της, σκέφτηκε να αντικαταστήσει το λινό ύφασμα με στυπόχαρτο, ένα είδος χαρτιού που χρησιμοποιούταν για να αφαιρούνται λεκέδες από μελάνι ή λάδι πάνω από τα ρούχα. Το αποτέλεσμα ήταν εξαιρετικά καλό και η ίδια η Bentz δεν άργησε να καταλάβει πως δημιούργησε το πρώτο φίλτρο, παραλλαγές του οποίου χρησιμοποιούμε ακόμα και σήμερα.
Σύντομα η εφευρετική Melitta Bentz κατοχύρωσε μέσω πατέντας τα φίλτρα της και άρχισε την παραγωγή και την εμπορία τους, μέσω της εταιρείας που δημιούργησε.
Αρκετά χρόνια αργότερα και συγκεκριμένα το 1957 ιδρύθηκε η αμερικανική εταιρεία Bunn στο Springfield του Illinois και άρχισε και αυτή να κατασκευάζει χάρτινα φίλτρα για την αμερικανική αγορά, ερίζοντας για την εφεύρεσή τους με τη Bentz. Ωστόσο η χρονική απόσταση δεν επιτρέπει σε κανέναν να αμφισβητήσει πως χάρις στη Bentz υπάρχουν φίλτρα γαλλικού καφέ, ακόμα και αν μέχρι το 1963 η μηχανή παραγωγής του καφέ φίλτρου, ήταν χειροκίνητη.
Εδώ, για να είμαστε δίκαιοι πρέπει να αναφέρουμε πως η εταιρεία Bunn προσπάθησε να κλέψει τη δόξα της Bentz, αλλά πράγματι καινοτόμησε, όταν το 1963 δημιούργησε την αυτοματοποιημένη καφετιέρα γαλλικού. Όπως καταλαβαίνετε, παραλλαγές αυτής της συσκευής είναι όλες οι μηχανές καφέ φίλτρου, που κυκλοφορούν έως σήμερα.
Ο σχεδιασμός της φραπεδιέρας
Εντάξει, όσο και αν φουσκώνουμε από υπερηφάνεια για τον εθνικό καφέ σε Κύπρο και Ελλάδα, δεν πρέπει να έχουμε αυταπάτες. Ναι μεν, ο φραπέ, ή frappe, πράγματι επινοήθηκε στη Θεσσαλονίκη από τον Δημήτρη Βακόνδιο, όμως όταν αναφερόμαστε σε φραπεδιέρα (ή φραπιέρα, ανάλογα σε ποια περιοχή είμαστε) εννοούμε ένα μίξερ ροφημάτων.
Επομένως αν μας ενδιαφέρει η ιστορική αναδρομή στην εφεύρεση των μίξερ, θα πρέπει να ανατρέξουμε στα τέλη του 19ου αιώνα. Συγκεκριμένα, το πρώτο ηλεκτρικό μίξερ θεωρείται ότι είναι αυτό που εφευρέθηκε από τον Αμερικανό Rufus Eastman το 1885. Με την εξάπλωση του ηλεκτρισμού κατά τον 20ο αιώνα, είναι αυτονόητο ότι συσκευές που βοηθούσαν στην ανάδευση, διαδόθηκαν.
Μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του 1920 ένα τυπικό αμερικάνικο σπίτι διέθεται ένα μίξερ κουζίνας. Προφανώς, η χρήση του τότε αφορούσε τη μαγειρική/ζαχαροπλαστική. Πέρασαν αρκετά χρόνια και δημιουργήθηκαν αρκετές παραλλαγές των μίξερ, έως ότου διαμορφωθεί ο ηλεκτρικός αναδευτήρας, που ονομάζουμε φραπεδιέρα.
Για την ιστορία πάντως να σημειώσουμε πως η πρώτη συσκευή δημιουργήθηκε πριν το 1938, οπότε και παρουσιάστηκε ο στιγμιαίος καφές από την ελβετική εταιρία Nestlé. Ελπίζουμε να μην απογοητεύουμε πολλούς αναγνώστες, αν μαθαίνουν από εμάς πως η φραπιέρα δεν είναι ελληνική εφεύρεση.
Καφετιέρα κυπριακού καφέ
Το new entry των μηχανών καφέ, υπήρξε η καφετιέρα κυπριακού καφέ. Ουσιαστικά πρόκειται για μία compact μηχανή, αντί του παραδοσιακού μπρικιού που έπρεπε να τοποθετηθεί σε μία αυτόνομη εστία θερμότητας.
Ουσιαστικά πρόκειται για μία πιο σύγχρονη -και αυτοματοποιημένη- εκδοχή του τρόπου παρασκευής του πλέον παραδοσιακού καφέ. Παρόλο που πράγματι η ποιότητα του καφέ που μας δίνει, είναι ιδιαίτερα καλή, η διάδοσή της δεν μπορεί κανείς να ισχυριστεί ότι είναι μεγάλη.
Αυτό οφείλεται πιθανώς στο ότι η παρασκευή του κυπριακού καφέ είναι μία απλή διαδικασία, που δεν κάνει αναγκαία την αγορά μηχανής για την παρασκευή του. Από την άλλη, δεν πρέπει να ξεχνάμε πως η μηχανές κυπριακού καφέ λανσαρίστηκαν μόλις τα τελευταία χρόνια, επομένως χρειάζεται χρόνος για να ενταχθούν στις τυπικές συσκευές της μέσης κυπριακής κουζίνας.